Trong y học cổ truyền và cả trong thực hành trồng – chăm sóc thảo dược hiện nay, việc thu hoạch đúng mùa – đúng thời điểm có vai trò quyết định đến dược tính, mùi thơm, hương vị và chất lượng của dược liệu. Không phải cứ cây trưởng thành là có thể cắt; mỗi bộ phận như lá, thân, rễ, hoa, quả… đều có thời điểm chứa hàm lượng hoạt chất cao nhất. Vì vậy, hiểu được quy luật mùa vụ là chìa khóa để thu được thảo dược tốt nhất, bền vững nhất.
Bài viết sau chia sẻ chi tiết những kinh nghiệm thực tế từ người dân trồng dược liệu lâu năm, kết hợp với kiến thức truyền thống và tính khoa học hiện đại.
1. Vì sao phải thu hoạch thảo dược theo mùa?
1. Đảm bảo hàm lượng hoạt chất cao nhất
Mỗi loại cây tích lũy hoạt chất mạnh nhất ở một thời điểm riêng. Ví dụ:
- Có cây cần ánh nắng mạnh để tổng hợp tinh dầu (đúng mùa hè).
- Có cây dược tính dồn vào rễ khi bước vào giai đoạn ngủ đông (mùa thu – đông).
- Có cây lại phát triển lá mạnh nhất vào đầu xuân.
Thu hoạch sai thời điểm có thể khiến dược tính giảm 30–50% so với đúng mùa.
2. Tránh độc tính tự nhiên của cây
Một số thảo dược khi chưa đủ tuổi, đang trổ hoa, hay đang ra quả có thể chứa hoạt chất gây kích ứng hoặc làm giảm hiệu quả điều trị. Thu hoạch đúng mùa giúp hạn chế rủi ro này.
3. Bảo vệ nguồn dược liệu lâu dài
Khai thác quá sớm hoặc quá muộn dễ làm cây suy yếu, chết hoặc không tái sinh được. Thu hoạch theo mùa giúp duy trì hệ sinh thái và nguồn thảo dược bền vững.
2. Thu hoạch theo từng mùa trong năm
🟢 2.1. Mùa Xuân – Thời điểm thu hoạch lá và chồi non
Mùa xuân là lúc cây cối bật dậy sau giai đoạn ngủ đông, hoạt động trao đổi chất tăng mạnh. Đây là thời điểm lý tưởng để thu:
- Lá non: chứa nhiều vitamin, chất chống oxy hóa.
- Chồi – mầm: dồi dào enzyme và dưỡng chất phục hồi.
- Một số thân và vỏ tươi: khi nhựa cây đang lưu thông mạnh.
Nguyên tắc thu hoạch mùa xuân
- Thu vào buổi sáng sau khi sương tan, thời tiết khô vừa phải.
- Không hái khi trời mưa để tránh nấm và giảm độ bền của dược liệu.
- Chọn lá chưa già, không sâu bệnh, không cháy nắng.
Ví dụ các thảo dược thu hoạch tốt nhất vào mùa xuân
- Lá tía tô
- Lá bạc hà
- Ngải cứu (đợt mầm đầu mùa)
- Chồi non của nhiều cây thuốc nam
🟡 2.2. Mùa Hạ – Giai đoạn thu hoạch hoa và những cây chứa tinh dầu mạnh
Mùa hạ là thời kỳ nắng nhiều – quang hợp mạnh, nên phần hoa, lá chứa tinh dầu đạt hàm lượng cao nhất.
Phần nên thu vào mùa hè
- Hoa: hoa cúc, hoa kim ngân, hoa mẫu đơn, hoa hòe…
- Lá có tinh dầu: bạc hà, sả, hương nhu, kinh giới, húng quế.
- Vỏ cây tinh dầu: một số loại quế, hồi.
Bí quyết thu hoạch mùa hạ
- Thu khi hoa vừa nở, không nở rộ quá mức.
- Với lá: chọn thời điểm nắng nhẹ, khoảng 8–10 giờ sáng.
- Không phơi trực tiếp dưới nắng gắt quá lâu để tránh bay mất tinh dầu.
- Thu vào ngày không mưa 1–2 ngày trước đó.
Lưu ý
Tinh dầu dễ bay hơi, vì vậy cần:
- Sấy nhẹ 40–50°C
- Hoặc phơi trong bóng râm nhiều gió
🟠 2.3. Mùa Thu – Thời điểm vàng để thu hoạch rễ và củ
Từ tháng 9 đến đầu đông, cây dược liệu bước vào giai đoạn tích trữ dinh dưỡng xuống rễ để chuẩn bị cho mùa lạnh. Đây là thời điểm hàm lượng hoạt chất tại rễ và củ cao nhất trong năm.
Các phần thu hoạch vào mùa thu
- Rễ: đương quy, sinh địa, hoàng kỳ, đinh lăng…
- Củ: gừng, nghệ, sâm dây…
- Vỏ thân: nhiều cây cần bóc vỏ khi nhựa ít để tránh chảy nước và giảm mốc.
Nguyên tắc thu hoạch mùa thu
- Đào vào ngày khô, đất tơi, tránh ngày mưa.
- Rửa nhẹ nhàng, tránh làm dập rễ hoặc mất lớp vỏ dược tính.
- Phơi trong bóng râm hoặc sấy 45–60°C tùy loại.
Tại sao phải là mùa thu?
- Lúc này cây ngừng phát triển phần thân – lá.
- Dinh dưỡng tích lũy xuống rễ đạt đỉnh → dược tính mạnh nhất.
- Sau khi cây rụi, thu hoạch rễ không làm tổn thương cây mẹ.
🔵 2.4. Mùa Đông – Thu hoạch vỏ cây, hạt và bảo quản dược liệu
Mùa đông là mùa cây ngủ nghỉ, trao đổi chất giảm mạnh. Đây là thời điểm:
- Thu vỏ thân, vỏ rễ (vì nhựa cây giảm, dễ bảo quản).
- Thu hạt khô, quả khô.
- Thực hiện các công đoạn bảo quản – dự trữ – chế biến khô.
Phần nên thu hoạch mùa đông
- Vỏ thân các loại cây họ quế, hồi, bời lời.
- Hạt khô dùng làm thuốc: đậu xanh, ý dĩ, sa nhân (tùy vùng).
- Thân hóa gỗ của một số thảo dược.
Nguyên tắc mùa đông
- Chọn ngày nắng khô để bóc vỏ hoặc thu hạt.
- Sấy ở nhiệt độ thấp và đều để tránh bị nứt hoặc mốc hỏng.
- Kiểm tra kho bảo quản thường xuyên: độ ẩm lý tưởng < 12%.
3. Kỹ thuật chung khi thu hoạch thảo dược
Dù thu hoạch mùa nào, bạn cũng nên lưu ý các nguyên tắc sau:
1. Thu hoạch vào ngày khô ráo
Độ ẩm cao khiến dược liệu nhanh hỏng, dễ phát sinh nấm.
2. Dùng dụng cụ sạch, sắc
Kéo, dao cùn làm dập mô thực vật → giảm chất lượng.
3. Không thu quá mức
- Chỉ lấy 30–50% lá mỗi cây.
- Không bóc trụi vỏ quanh thân (tránh “đai chết cây”).
- Khi đào rễ, giữ lại rễ cái hoặc mầm tái sinh.
4. Phân loại ngay sau khi thu
Tách:
- Lá – thân – rễ
- Phần sâu bệnh
- Phần bị dập
Việc này giúp giảm thời gian phơi và hạn chế nhiễm vi sinh.
5. Làm khô đúng chuẩn
- Phơi bóng râm để giữ màu, tinh dầu và mùi.
- Tránh phơi nắng gắt khiến hoạt chất giảm mạnh.
- Sấy ở nhiệt độ thấp tùy loại (40–60°C).
6. Bảo quản
- Dùng túi giấy, bao nilon dày hoặc lọ thủy tinh kín.
- Tránh ánh sáng, độ ẩm, nhiệt độ cao.
- Ghi rõ ngày – tháng – vị trí thu hoạch.
4. Gợi ý lịch thu hoạch theo từng bộ phận của cây
| Bộ phận | Thời điểm tốt nhất | Ghi chú |
|---|---|---|
| Lá | Xuân – hạ | Thu khi trời nắng nhẹ, lá chưa quá già |
| Hoa | Đầu hạ | Thu khi hoa vừa nở, không thu hoa bị mưa |
| Thân – vỏ thân | Cuối thu – đông | Lúc nhựa ít, dễ bóc và bảo quản |
| Rễ – củ | Mùa thu | Hàm lượng hoạt chất cao nhất |
| Hạt – quả khô | Cuối thu – đông | Thu khi quả khô tự nhiên trên cây |
5. Kết luận
Thu hoạch thảo dược theo mùa không chỉ là kinh nghiệm dân gian mà còn là nguyên tắc khoa học trong ngành dược liệu. Việc chọn đúng thời điểm giúp:
- Giữ được hàm lượng hoạt chất cao nhất
- Đảm bảo mùi, màu, hương vị
- Giảm độc tính tự nhiên
- Bảo vệ nguồn dược liệu bền vững
Nếu bạn trồng hoặc khai thác thảo dược tại nhà, hãy thử áp dụng lịch thu hoạch theo mùa — bạn sẽ thấy chất lượng dược liệu cải thiện rõ rệt.